چکیده گزارش پژوهشی:  

• ضرورت یادگیری و آموزش قبل از ورود به بازار سرمایه برای سرمایه گذاران مبتدی
• افزایش کلاهبرداری و فریب سرمایه گذاران از طریق کاربردهای مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات از جمله اینترنت، شبکه های اجتماعی و ابزارهای پیام رسان و کانال های تلگرامی
• تغییر ذائقه مردم به خصوص جوانان برای ورود به بازار سرمایه
• ضرورت بررسی تهدیدات و فرصت های ورود سهام عدالت به بورس
• اهمیت آموزش به مشولین سهام عدالت قبل از ازاد سازی سهام

پژوهش خبری صدا و سیما : بدنبال ابلاغ سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی از سوی مقام معظم رهبری، دولت جمهوری اسلامی ایران با محوریت وزارت امور اقتصادی و دارایی از سال 1385 در راستای اجرای این سیاستها که ناظر بر آزادسازی اقتصادی و واگذاری سهام شرکتهای دولتی یا متعلق به دولت بود، مشمول خصوصی سازی قرار گرفت و در فرآیندی ده ساله تاکنون حجم زیادی از دارایی های تحت مالکیت دولت با روشهای متعدد خصوصی سازی به مردم واگذار شده است. یکی از اقدامات دولت که با هدف دستیابی به عدالت اجتماعی، رشد اقتصادی و افزایش رفاه و ثروت خانوارهای ایرانی با کاهش فاصله طبقاتی و ترغیب و توانمندسازی اقشار جامعه جهت توسعه فعالیت‌های بخش خصوصی در عین رعایت عدالت اجتماعی و با بهره گیری از فرمایشات مقام معظم رهبری و اختیارات قانونی بود، طرح بزرگ و ملی توزیع «سهام عدالت» است که براساس قانون در یک بازه زمانی ده ساله به سرانجام رسیده است و با توجه به عملیات پرداخت سود سهام که رسماً از 18 دی ماه امسال آغاز شده و قرار است برگه سهام نیز به زودی به مردم واگذار شود.

اما آنچه در این زمینه مهم است و بارها کارشناسان اقتصادی و بازار سرمایه بدان اشاره و تاکید داشته اند عدم اطلاع کافی قریب به اتفاق سهامداران عدالت( نزدیک به 50 میلیون نفر سهامدار ) از سازوکارهای سرمایه گذاری در بورس است و پیش بینی می شود برخی سودجویان با استفاده از ضعف اطلاعاتی سهامداران و با استفاده از شیوه های مختلف فریب کاری، سهام ارزشمند مشمولین این طرح را از دست آنان خارج کنند. از طرفی برخی مشمولین سهام نیز مایلند پس از دریافت برگ سهام، شانس خود را برای ورود به بازار سرمایه آزموده و وارد بورس شوند اگرچه خواه ناخواه حتی قصد فروش سهام را نیز داشته باشند باید با سازوکارهای بازار سرمایه و نحوه خرید و فروش سهام آشنا شوند.

به اعتقاد کارشناسان این یک فرصت مناسب است که بخش زیادی از جامعه با فرهنگ سهامداری و بورس عملا آشنا شوند اما در عین حال تهدیداتی نیز به همراه خواهد داشت و چنانچه بدون آموزش و مشاوره با خبرگان این امر صورت گیرد می تواند ضرر و زیان های زیادی برای سهامداران داشته باشد. امروزه بیشتر عرصه های مختلف زندگی بشری با وجود پیشرفت های فناوری اطلاعات و ارتباطات متحول شده است و یکی از این عرصه ها، پیشرفت در بازارهای مالی از قبیل پول، سرمایه و بیمه و سرمایه گذاری است که متناسب با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات و تسهیل در امور و سرعت بخشیدن در ارائه خدمات به مشتریان خود ، آسیب ها و مخاطراتی نیز به همراه داشته است .

یکی از این آسیب ها افزایش کلاهبرداری و فریب سرمایه گذاران از طریق کاربردهای مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات از جمله اینترنت، شبکه های اجتماعی و ابزارهای پیام رسان و کانال های تلگرامی و .. می باشد. بطوریکه فریب و کلاهبرداری در بازار سرمایه یا بورس اوراق بهادار، سبب تحریک سرمایه گذاران و تشویق آنان به خرید و فروش مبتنی بر اطلاعات اشتباه شده و معمولا منجر به زیان سرمایه گذاران می شود. این فریب می تواند شامل سرقت آشکار از سرمایه گذاران ( اختلاس توسط کارگزاری ها)، دستکاری بازار، معاملات با اطلاعات نهانی، تحریف و اظهار نظر غلط درباره گزارش های مالی یک شرکت سهامی عام، دروغ گفتن به حسابرسی شرکتی و... باشد.

متناسب با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه خدمات الکترونیکی در حوزه های مختلف همچنان با ایت توسعه و پیشرفت هر روزه اخبار زیادی در رابطه با کلاهبرداری در فضای مجازی از طریق اینترنت و ابزارهای پیام رسان و شبکه های اجتماعی و فریب عده زیادی از سرمایه گذاران شنیده می شود. این مسئله موجب شده است تا ضمن توجه به هشدارهای نهادهای انتظامی ، نهادهای نظارتی بازارهای مالی از جمله بازار پول ، سرمایه و بیمه نیز دست بکار شده و طی اطلاعیه ها و بخشنامه های مختلف به نهادهای تحت نظارت خود و سرمایه گذاران نسبت به روش های مختلف فریب و کلاهبرداری در بازارهای مالی هشدار دهند.

سازمان بورس و اوراق بهادار ایران به عنوان نهاد نظارتی باراز سرمایه با اتخاذ تدابیر پیشگیرانه جهت مقابله با فریب سرمایه گذاران در بازار سرمایه ، ضمن حمایت از سرمایه گذاران در صورت تخلف با کلاهبرداران از طریق مراجع ذی صلاح برخورد می کند. از این رو در این گزارش روش های فریب و کلاهبرداری در فضای مجازی و راه های مقابله با آن از دید کارشناسان و پژوهشگران بازار سرمایه سازمان بورس و اوراق بهادار آورده شده است.

 ◄ فریب در بازار اوراق بهادار

فریب در بازار اوراق بهادار، اقداماتی است که سبب تحریک سرمایه گذاران به انجام تصمیمات خرید و فروش مبتنی بر اطلاعات اشتباه شده و معمولا منجر به زیان سرمایه گذاران می شود. فریب می تواند شامل سرقت آشکار از سرمایه گذاران (اختلاس توسط کارگزاری ها )، دستکاری بازار، معاملات با اطلاعات نهانی، تحریف و اظهار نظر غلط درباره گزارش های مالی یک شرکت سهامی عام، دروغ گفتن به حسابرسان شرکتی و ... باشد.

 

◄ انواع فریب

رایج ترین فریب ها در بازار اوراق بهادار عبارتند از :

 

1- فریب از طریق اینترنت و ابزارهای آنلاین

اینترنت یک ابزار مفید برای دستیابی به طیف گسترده ای از سرمایه گذاران بدون صرف زمان و یا پول زیاد است و بسیاری از سرمایه گذاران از اینترنت و شبکه های اجتماعی برای تصمیمات سرمایه گذاری خودشان استفاده می کنند. ابزارهای آنلاین در عین داشتن مزیت های زیادی برای سرمایه گذاری ، فرصت و ابزار مناسبی برای پیاده کردن مقاصد شوم کلاهبرداران است. کلاهبرداران به سادگی می توانند طوری وانمود کنند که اطلاعاتشان دقیق ، معتبر و واقعی بوده و تشخیص مطالب جعلی از واقعیت برای سرمایه گذاران دشوار خواهد بود.

 

1/1- رسانه های اجتماعی ؛

سرمایه گذاران خرد ایرانی تمایل زیادی به استفاده از رسانه های اجتماعی مانند فیسبوک، توئیتر، تلگرام و سایر شبکه های اجتماعی آنلاین برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز سرمایه گذاری خودشان دارند که همین موضوع می تواند فرصت های را برای سوء استفاده کلاهبرداران فراهم کند. کلاهبرداران با استفاده از شبکه های اجتماعی و ابزارهای آنلاین با کمترین هزینه و بصورت مخفی با طیف گسترده ای از سرمایه گذران ارتباط برقرار کرده و آرا و نظرات اشتباه و گمراه کننده خود را بطور وسیع در قالب وعده های اغوا کننده ، فرصت های استثائئی خرید سهام و.. منتشر می کنند. لذا ضرورت دارد سرمایه گذاران با اگاهی از مقاصد شوم و فریبکارانه کلاهبرداران از رسانه های اجتماعی به عنوان یک فرصت هدفمند و با اگاهی و مشاوره با هال فن استفاده کنند.

 

2/1 – خبرنامه های سرمایه گذاری آنلاین؛

اگرچه خبرنامه های آنلاین دارای مجوز بوده و اطلاعات مفیدی درباره سرمایه گذاری منتشر می کنند. اما برخی شرکت ها ممکن است برای جذاب نمودن سهامشان و درج اطلاعات غلط و پیشنهاد خرید یا فروش به خبرنامه ها ی آنلاین پول پرداخت کنند. کلاهبرداران زمانی که به دنبال کسب سود از طریق متقاعد کردن دیگران برای خرید یا فروش سهم خاصی هستند ممکن است ادعا کنند که توصیه ها و پیشنهادات شان در خبرنامه کاملا بدون غرض بوده است در حالی که آنها ممکن است برای بالا بردن قیمت سهم های بی ارزش ، اطلاعات اشتباه و غرض ورزانه منتشر کنند. البته باید توجه داشت صرف درج و تبلیغ این خبرنامه ها روی وب سایت های قانونی به معنای عاری بودن از کلاهبرداری و فریب نخواهند بود.

 

3/1- بولتن ها و اتاق های گفتگوی آنلاین ؛

تابلو اعلانات آنلاین، اتاق های گفتگوی مجازی و سایت های اجتماعی راه های برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات سرمایه گذاران است. هر چند برخی پیام ها ممکن است درست باشد اما بسیاری از آنها ساختگی و یا حتی با هدف کلاهبرداری است. متقلبان ممکن است از طریق گفتگوهای آنلاین سهام یک شرکت را تقویت کند یا چنین وانمود کنند که اطلاعات نهانی در رابطه با رشد یک شرکت، محصولات جدید با سودآوری و یا قراردادهای با اهمیت با شرکت ها و کشورهای خارجی آن شرکت دارند. در اتاق های گفتگوی آنلاین معمولا کسی را که با شما ارتباط برقرار کرده نمی شناسید یا نمی دانید آیا این شخص درای اعتبار است یا خیر ؟ چون بسیاری از سایت ها به کاربران خود اجازه می دهند که هویت خود را مخفی نگه دارد یا با اسم مستعار وارد شود. ممکن است کسانی که ادعای صداقت دارند واقعا دارای اطلاعات نهانی سرمایه گذار عمده باشند اما در این فضا یک فرد می تواند به راحتی با ارسال پیام های زیادی با اسامی مختلف و مستعار توهم سود زیاد درمورد یک سهم را ایجاد کند.

 

2- فریب در سهام شرکت های کوچک ( با سرمایه اندک )؛

اگر قصد دارید در شرکتی که سهام آن بصورت ناخواسته رشد کرده سرمایه گذاری کنید باید مراقب باشید زیرا این رشد ممکن است بصورت غرض ورزانه از طرف کسانی ساماندهی شده باشد که بابت بالا بردن قیمت سهم، پول دریافت کرده اند یا از سوی مدیران و خودیهای شرکت(وابستگان مدیران) برنامه ریزی شده باشد که منتظرند تا بعد از ایجاد یک خرید هیجانی و ایجاد حباب در قیمت سهام ، از فروش سهام شان سود کسب کنند

 

 

3- فریب از طریق حساب سازی؛

این فریب زمانی اتفاق می افتد که دارایی های شرکت بیش از حد یا بدهی های شرکت کمتر از حد بیان شده، بدین منظور که کسب و کار شرکت از نظر مالی قوی تر از آنچه که هست دیده شود. حساب سازی عبارتست از این که فرد یا سازمانی حساب های مربوط به شرکت را تغییر داده، از بین برده و یا محو نماید. یا حساب هایی از یک فرد یا سازمان ارائه دهد که منعکس کننده ارزش واقعی یا فعالیت های مالی واقعی آن نیست. حساب سازی معمولا به دلایل زیر اتفاق می افتد؛
- 

 

4- فریب از طریق دستکاری بازار ؛

تعریف و تبیین دستکاری بازار بر خلاف روش های انجام آن امری دشوار است و در بیشتر موارد دستکاری بر اساس روش ها و اهداف آن تعریف می شود. معمولا دستکاری بازار بصورت « عملی اگاهانه به منظور تشویق دیگران به خرید سهام یا تغییر قیمت به صورت ساختگی » ، « دخالت تعمدی در عملکرد آزادانه عرضه و تقاضا در بورس اراق بهادار » و « کنترل قیمت اوراق بهادار با استفاده از معاملات ساختگی» انجام می شود که در نهایت به گمراه ساختن فعالان بازار منتهی شود.
دستکاری معمولا در مراحل اولیه رشد بازارها و در شرایطی رخ می دهد که بازار به برخی کمبودهای ساختاری دچار است. این امر در بازارهایی که عرضه و تقاضا در آنها محدود است نمود بیشتری دارد به ویژه در مواردی که فعالان باراز اطلاعات کافی در مورد ساختار بازار نداشته باشند و یا قوانین به خوبی تعریف نشده باشد و نظارت کافی بر اجرای آنها نیز صورت نگیرد. با رشد و گسترش بورس و استفاده از ابزارهای مشتقه ، تمایل و امکان دستکاری با استفاده از شیوه های جدید قوت می گیرد.

 

1/4- اهداف دستکاری بازار :

 

2/4- انواع دستکاری بازار

* دستکاری مبتنی بر اطلاعات
-دستکاری مبتنی بر اطلاعات یا شایعات نادرست با هدف گمراه کردن بازار
-عدم افشای اطلاعات موثر بر قیمت با هدف گمراه کردن معامله گران و بازار
-انتشار اطلاعات گمراه کننده و اشتباه

*دستکاری مبتنی بر معامله
-معامله صوری
-ایجاد رونق مصنوعی
-قرار دادن سفارشات بدون قصد انجام معامله
-تاثیر بر قیمت پایانی
-تبانی بعد از بازار در مورد عرضه های عمومی اولیه
-فشار برای سوء استفاده
-معامله در یک بازار برای تثبیت نادرست قیمت یک ابزار مالی در یک بازار مرتبط
-پنهان کردن مالکیت

 

5- معاملات با اطلاعات نهانی

معامله اوراق بهادار با استفاده از اطلاعات نهانی زمانی واقع می شود که فرد یا سازمانی عالما با در اختیار داشتن اطلاعات محرمانه ای که در دسترس عموم قرار ندارد و چنانچه در اختیار عموم قرار گیرد بصورت قابل ملاحظه ای قیمت اوراق بهادار را تحت تاثیر قرار می دهد. اقدام به خرید یا فروش اوراق بهادار می کند.

*اشخاصی که درای اطلاعات نهانی هستند
-مدیران شرکت شامل اعضای هیات مدیره ، هیات عامل ، مدیر عامل و معاونان آن .
-بازرسان، مشاوران ، حسابداران، حسابرسان و وکلای شرکت.
-سهامدارانی که به تنهایی و یا به همراه افراد تحت تکفل خود، بیش از ده درصد از سهام شرکت را در اختیار دارند یا نمایندگان آنان.
-مدیرعامل و اعضای هیات مدیره و مدیران ذیربط یا نمایندگان شرکت های مادر ( هلدینگ) که مالک حداقل ده درصد سهام یا دارای حداقل یک عضو در هیات مدیره شرکت سرمایه پذیر هستتند.
-سایر اشخاصی که با توجه به وظایف، اختیارات و یا موقعیت خود به اطلاعات نهانی دسترسی دارند.

*انواع معامله گران با اطلاعات نهانی ؛
-معامله گران با اطلاعات نهانی دست اول ؛عموما شامل مدیریت شرکت و اعضای هیات مدیره می شود و گاهی کارکنان شرکت و افرادی که خدماتی برای ناشر فراهم می کنند شامل وکلا ، حسابداران و حسابرسان و مشاوران مالی نیز جزو همین دسته هستند.
-معامله گران با اطلاعات نهانی دست دوم ؛این معامله گران افرادی هستند که اطلاعات نهانی را از شخصی دیگر ( نه ضرورتا یک خودی شرکت ) بدست می اوردند. آنها می توانند اطلاعات نهانی را بواسطه ارتباط با شخصی که از اطلاعات نهانی آگاهی دارد و یا بخاطر قرار گرفتن در شرایط خاصی بصورت تصادفی و اتفاقی بدست آوردند.

 

◄ جمع بندی

در سال های اخیر به خصوص با انجام توافق برجام امیدها برای گشایش و رونق بازارهای مالی و پولی در ایران و برداشتن تحریم ها و سودآور شدن شرکت هایی که در حوزه های تحریمی مانند بانک و بیمه ، پتروشیمی ، خودروسازی و... ذائقه مردم برای ورود به بازار سرمایه یا بورس اوراق بهادار بیش از پیش شده است مخصوصا اینکه امروزه بیشتر قشر جوان به دنبال راهی برای چند برابر کردن سرمایه در کوتاه ترین زمان ممکن و بدون زحمت هستند.
از طرفی با توجه به استقبال بیشتر مردم به بازار سرمایه ، کلاهبرداران نیز به این سمت تغییر جهت داده و با سوء استفاده از این فرصت و با جعل عناوینی همچون کارشناس بورس ، تحلیگر مسایل اقتصادی و... بدنبال ابداع شیوه های نوین و اغوا کننده برای جذب بیشتر افراد برای سرمایه گذاری در طرح های غیر قانونی و فریب مشتریان خود می باشند.

با توسعه شبکه های و ابزارهای اجتماعی به ویژه پیام رسان هایی هم چون تلگرام در یکی دوسال اخیر شاهدیم که برخی افراد فریبکار بدون داشتن تخصص مرتبط و یا مجوز فعالیت و احراز صلاحیت های لازم اقدام به ارائه مشاوره و دعوت به سرمایه گذاری و سبدگردانی و سیگنال خرید و فروش سهام به افراد می کنند و با وعده افزایش سرمایه و کسب سودهای آنچنانی در کوتاهترین زمان ممکن در مقایسه با حوزه های دیگر سرمایه گذاری از قیبل سپرده گذاری در بانک و یا بخش تولید و چند برابر کردن سرمایه در کوتاه مدت، سرمایه مخاطبان خود که عموما از قشرهای جوان می باشند را فراهم کرده و به یغما می برند.

در این بین گسترش شبکه های اجتماعی و وب سایت های اینترنتی و کانال های تلگرامی نیز به یاری کلاهبرداران آمده و باعث تسریع و تبلیغ اینگونه اقدامات فریبکارانه و کلاهبرداری می شود.

در یکی دو سال گذشته بیشتر شکایت های رسیده به سازمان بورس و اوراق بهادار از سوی مردم و فعالان بازار سرمایه حاکی از کلاهبرداری افراد فریبکار است که اقدام به دریافت مبالغی در قالب ارائه حق مشاوره یا کارمزد برای معرفی و کمک به فعالیت در بورس بوده است. این شکایات و مشکلات به حدی رسید که سازمان بورس به این حوزه ورود کرده و برای پیشگیری از جرایم و تخلفات و ارتقای سلامت محیط کسب و کار و ایمن سازی و شفافیت بازار سرمایه با توجه به شکایت متعدد، اسامی و نشانی چندین سایت و کانال بدون مجوز فعالیت در زمینه مشاوره سرمایه گذاری، سبدگردانی، سیگنال و همچنین ارائه تحلیل هایی با مقاصد خاص ( ایجاد جذابیت کاذب برای یک سهم و یا بی اهمیت نشان دادن ارزش یک سهم برای خالی کردن سهامداران آن سهم ) را به معاونت فضای مجازی دادستانی ارائه کرده است و با مسدود نمودن آنها مانع از ادامه فعالیت این افراد شده است اما همچنان شاهدیم با توجه به ماهیت فضای مجازی که هر کس با هویت جعلی و بدون اینکه قابل پیگیری باشد همچنان به اقدامات فریبکارانه خود ادامه می دهند.

علاقمندان به سرمایه گذارای در بورس و فعالان این حوزه می بایست دقت کنند که شرکت های مشاوره سرمایه گذاری و سبدگردانی از جمله نهادهای مالی هستند که بر اساس قانون بازار اوراق بهادار و با دریافت مجوز فعالیت از سازمان بورس و اوراق بهادار، بر اساس قراردادهایی مشخص برای سرمایه گذاران سبدگردانی و مدیریت دارایی می کنند و یا به آنها مشاوره سرمایه گذاری می دهند و شرکت های دارای مجوز تحت نظارت سازمان بورس تنها منبع قابل اطمینان برای سرمایه گذاران بوده و صرف داشتن یک کانال یا سایت بدون مجوز، دلیلی برای ارائه مشاوره و خدمات مالی نیست. از این رو به علاقمندان به سرمایه گذاری در بورس و همچنین فعالان این حوزه توصیه می شود بدون آموزش وارد این بازار نشوند زیرا بورس یک بازار با ریسک بالاست و هر قدر سودآوری آن بالا باشد به همان میزان ریسک آن نیز بالاست. بنابراین برای ورود و سرمایه گذاری در بورس حتما لازم است قبل از آن آموزش های لازم را فراگرفته و یا از طریق مراکز و کارگزاری های دارای مجوز فعالیت رسمی اقدام به سرمایه گذاری نمائید.

منبع: خبرگزاری صداوسیما - پژوهشگر: محمود نانکلی